Marian Nowak

Na początku 1974 roku bywalcy kin, oglądając przed projekcją filmu jeden z odcinków Polskiej Kroniki Filmowej, mogli zobaczyć szczupłego blondyna we flanelowej koszuli, który z wielką energią, za pomocą młota wykuwał ozdobne zawiasy, a następnie w snopach iskier spawał dekoracyjny lampion. „Artysta posługuje się młotem, kowadłem i palnikiem acetylenowym” czytał zza kadru lektor. Kiedy kamera pokazywała mężczyznę przy komponowaniu figuralnej metalowej rzeźby, widzowie dowiadywali się, kogo widzą na ekranie: „opolski metaloplastyk Marian Nowak jest synem kowala, przed dwudziestu latu ukończył wydział rzeźby krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. Rzeźbił w drewnie i kamieniu, ale wkrótce powrócił do kuźni”[1].

 Marian Nowak to rzeźbiarz, którego ślady działalności widać w Opolu do dziś. We wrześniu 2023 roku na plac przed Galerią Sztuki Współczesnej i Teatrem Jana Kochanowskiego powróciła po latach jedna z jego najsłynniejszych rzeźb – Pegaz.

[1]

Rodzina Nowaków pochodziła z Wielkopolski,  Marian Nowak urodził się 21 sierpnia 1921 roku w Lesznie. Podobnie jak wiele innych rodzin, Nowakowie po wojnie znaleźli swoje nowe miejsce w Opolu. Ojciec Mariana Nowaka – Władysław był kowalem, założył  pierwszą w mieście po wojnie kuźnię, która znajdowała się w ścisłym centrum, przy ulicy Krawieckiej. Zamieszkali w Szczepanowicach, przy ulicy Słonecznej. Marian pracował w kuźni razem z ojcem i nadrabiał stracony przez wojnę czas – uczył się w liceum ogólnokształcącym.

W 1948 roku, w wieku 27 lat, zdał maturę. W tym samym roku  zdecydował się zaprezentować swoje prace, który były już czymś więcej niż typowymi kowalskimi wyrobami.  „Na pewno zatrzymacie się na dłużej przy stoisku kowala-artysty Mariana Nowaka z Opola, który prawdziwą sztuką z twardego i opornego żelaza wyrabia piękne świeczniki i figury. (...) Mamy nadzieję, że twórczością Mariana Nowaka zainteresuje się MKiS, które potrafi wykorzystać i skierować na drogę pełnego rozwoju ten wspaniały talent”[2] pisał wówczas „Dziennik Zachodni”. „Na drogę pełnego rozwoju” trafił jednak Nowak nie dzięki ministerstwu, a za przyczyną Katarzyny Mehlowej  – artystki, która uczyła młodego kowala w liceum, a jednocześnie żony rzeźbiarza Antoniego Mehla, organizującego właśnie pracownię rzeźby w Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych we Wrocławiu. Tam właśnie w 1948 roku Nowak rozpoczął naukę. W 1952 roku przeniósł się do krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, gdzie kontynuował studia pod kierunkiem prof. Xawerego Dunikowskiego. Absolutorium uzyskał w 1954 roku, zaraz po jego uzyskaniu zdecydował się skorzystać ze „stypendium osiedleńczego” i wrócił do Opola. W roku 1955 obronił dyplom na Wydziale Rzeźby Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, przedstawiając pracę zatytułowaną Chopin.

[2]

Od tej pory aż do śmierci nieprzerwanie żył i tworzył w Opolu. Szybko zaczął wyróżniać się w dziedzinie rzeźby, a rozgłos zapewniły mu eksperymenty ze spawaną blachą. O jednej z pierwszych –

Autoportrecie z 1959 r. (dziś w zbiorach GSW) pisano:  „rzeźba (...) o bogatej, choć zwartej kompozycji, urozmaiconej fakturze, miejscami gładkiej, gdzieniegdzie znów chropowatej”[3]. W omówieniu opolskiego Salonu Jesiennego 1961, krytyczka wyróżniała spawane rzeźby Nowaka, między którymi znalazł się Faun „znany zresztą i chwalony na wystawie warszawskiej” (chodzi o zbiorową Wystawę Plastyki Ziem Nadodrzańskich, jaka odbyła się w Zachęcie w 1959 roku) i nazwała je „rewelacją” wystawy[4]. W podobnie pochlebnych słowach,   w tym samym roku, pisała o twórczości Nowaka Helena Blumówna – wybitna krakowska historyczka sztuki i muzealniczka. W eseju wstępnym otwierającym katalog II Wystawy Ziem Nadodrzańskich zanotowała: „Jeszcze bardziej przemawia do naszej wyobraźni młody zdolny rzeźbiarz, Marian Nowak, uczeń Xawerego Dunikowskiego. Nowak, podjąwszy drogę twórczych poszukiwań, należy do nowatorów polskiej rzeźby. Sprzyjające warunki do swej pracy znalazł w kuźni swego ojca, gdzie w żelazie kuje, nituje i spawa swe nowoczesne i naprawdę dobre dzieła”[5].

[3]

Dorobek Nowaka jest bardzo bogaty i różnorodny. Jedna grupa to prace o charakterze artystycznym (pomniki, popiersia, rzeźby wolno stojące), m.in. Pomnik Martyrologii Jeńców Wojennych na terenie obozowym w Łambinowicach, pomnik Marii Konopnickiej przed liceum ogólnokształcącym w Opolu noszącym jej imię, Pomnik Martyrologii Więźniów Oświęcimskich w Prudniku, a z mniej znanych choćby bardzo interesujące popiersie Adama Mickiewicza w Pawłowiczkach. Druga – zapewne liczebnie większa – to obiekty i detale użytkowe: kraty, żyrandole, świeczniki, lampiony, latarnie, szyldy czy tablice. Były one bardzo charakterystycznym elementem pejzażu odbudowanego po wojnie nowego polskiego Opola (w mniejszym stopniu - także innych miast regionu), nadawały miastu niepowtarzalny klimat, zdobiły także wiele wnętrz. Oprócz wspominanych już na wstępie, wymienić warto choćby monumentalny żyrandol w hallu zamku w Mosznej, wyposażenie kaplicy cmentarnej w Opolu Półwsi czy kościoła w Komornikach pod Krapkowicami, a nawet skarbonkę na datki przeznaczone na odbudowę Zamku Królewskiego w Warszawie[6]. Tych prac Nowaka ubywa najszybciej. Nie ma już w centrum Opola charakterystycznych szyldów – choćby „Domu Książki”, z wnętrz Muzeum Śląska Opolskiego zniknął zespół krat i lampionów, ręcznie wykonany napis na Instytucie Śląskim przy ul. Piastowskiej zastąpiono prefabrykowanym zamiennikiem. Dawno nie istnieje wnętrze Międzynarodowego Klubu Książki i Prasy na parterze biurowca Europa przy placu Wolności w Opolu czy kawiarni Syrena w Nysie, do których Nowak opracowywał metaloplastykę. Takie przykłady można by mnożyć.

[4]

Niektóre prace Nowaka stały się wyrazistymi symbolami. Od 1963 roku, czyli od I Krajowego Festiwalu Polskiej Piosenki artysta był autorem licznych statuetek "Karolinek" – nagród festiwalowych. Jak wiadomo, festiwal u swego zarania był wydarzeniem, które przywrócić miało Opole w obieg kulturalny Polski, a śląsko-polska Karolinka – bohaterka popularnej pieśni –  wykreowana została na bardzo mocny symbol polskości Opola i regionu. Po dwudziestu latach wykonywania tych statuetek Marian Nowak zmaterializował Karolinkę w monumentalnej wersji, tworząc na zamówienie Karola Musioła do wnętrza klubu Towarzystwa Przyjaciół Opola ponad dwumetrową postać roztańczonej dziewczyny w śląskim stroju z heklowaną chustą narzuconą na ramiona. W 2016 roku rzeźba ta szczęśliwie trafiła do zbiorów Muzeum Śląska Opolskiego i można ją oglądać w szklanym wykuszu, z perspektywy ulicy Krawieckiej, tej samej przy której ojciec Nowaka pracował w pierwszej opolskiej powojennej kuźni.

Marian Nowak intensywnie  pracował do końca swojego życia. Zmarł w Opolu 23 stycznia 2000 roku. Został pochowany w Alei Zasłużonych na cmentarzu w Opolu Półwsi.